عدالت در قضاوت (قرآن)از شرایط قضاوت که در آیات قرآن به آن اشاره شده، «عدالت» است. ۱ - حکم قضاوت عادلانهلزوم رعايت عدالت، در قضا: ۱. «... إِذا حَكَمْتُمْ بَيْنَ النَّاسِ أَنْ تَحْكُمُوا بِالْعَدْلِ ...؛... و هنگامى كه ميان مردم داورى مى‌كنيد، به عدالت داورى كنيد....» ۲. «... فَإِنْ جاؤُكَ فَاحْكُمْ بَيْنَهُمْ ... وَ إِنْ حَكَمْتَ فَاحْكُمْ بَيْنَهُمْ بِالْقِسْطِ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ؛... ولى اگر نزد تو آمدند، در ميان آنان داورى كن، ... و اگر داورى كنى، با عدالت در ميان آنها داورى كن، كه خدا عدالت‌پيشگان را دوست دارد.» ۳. «وَ لِكُلِّ أُمَّةٍ رَسُولٌ فَإِذا جاءَ رَسُولُهُمْ قُضِيَ بَيْنَهُمْ بِالْقِسْطِ وَ هُمْ لا يُظْلَمُونَ؛براى هر امّتى، پيامبرى است؛ هنگامى كه پيامبرشان به سوى آنان بيايد، بعدالت در ميان آنها داورى مى‌شود؛ و ستمى به آنها نخواهد شد.» ۴. «إِذْ دَخَلُوا عَلى داوُدَ فَفَزِعَ مِنْهُمْ قالُوا لا تَخَفْ خَصْمانِ بَغى بَعْضُنا عَلى بَعْضٍ فَاحْكُمْ بَيْنَنا بِالْحَقِ ... • يا داوُدُ إِنَّا جَعَلْناكَ خَلِيفَةً فِي الْأَرْضِ فَاحْكُمْ بَيْنَ النَّاسِ بِالْحَقِ ...؛در آن هنگام كه بى‌مقدمه بر داود وارد شدند و او از ديدن آنها وحشت كرد؛ گفتند: نترس، دو نفر شاكى هستيم كه يكى از ما بر ديگرى ستم كرده؛ اكنون در ميان ما بحق داورى كن ... اى داود! ما تو را خليفه و نماينده خود در زمین قرار داديم؛ پس در ميان مردم بحق داورى كن....» مقصود از «فَاحْكُمْ بَيْنَنا بِالْحَقِ» روا نداشتن جور و ستم در حكم و ... است. براساس اين معنا «بِالْحَقِ» به معناى بالعدل است. امام خمینی در تحریرالوسیله در خصوص وجوب رعایت مساوات بین طرفین دعوی و عدالت در حکم می‌نویسد: «یجب التسویة بین الخصوم - و ان تفاوتا فی الشرف و الضّعة - فی السلام و الردّ و الاجلاس و النظر و الکلام و الانصات و طلاقة الوجه و سائر الآداب و انواع الاکرام، و العدل فی الحکم. و امّا التسویة فی المیل بالقلب فلا یجب. هذا اذا کانا مسلمین. و امّا اذا کان احدهما غیر مسلم یجوز تکریم المسلم زائداً علی خصمه. و امّا العدل فی الحکم فیجب علی ایّ حال.» [۷]
موسوعة الامام الخمینی، ج۲۳، تحریرالوسیلة، ج۲، ص۴۳۸، کتاب القضاء، القول فی وظائف القاضی، الاول، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۹۹ ه ش.
رعایت مساوات بین طرف‌های مخاصمه بر قاضی واجب است اگرچه آنها در شرف و پایین بودن شان متفاوت باشند. در سلام و جواب آن و نشاندن آنها و نگاه و کلام و ساکت نمودن آنها و گشاده‌رویی و سایر آداب و انواع اکرام و عدالت در حکم نمودن، و اما رعایت مساوات در میل قلبی واجب نیست. این در صورتی است که هر دو مسلمان باشند و اما اگر یکی از آنها غیرمسلمان باشد احترام مسلمان بیشتر از خصمش جایز است. و اما عدل در حکم درهرحال واجب است.بر همین مبنا «برای قاضی جایز نیست که به یکی از دو طرف مخاصمه چیزی را تلقین نماید که به‌وسیله آن بر خصمش کمک بگیرد، مثل اینکه او به طور احتمال ادعا نماید پس قاضی به او تلقین کند که به طور جزم ادعا کند تا دعوایش مسموع باشد، یا اینکه او ادعا کند که امانت یا دین را ادا نموده است، پس قاضی به او تلقین کند که آن را انکار نماید. و همچنین جایز نیست که کیفیت احتجاج و راه غلبه بر طرف را به او بیاموزد. این در صورتی است که نداند که حق با او است وگرنه جایز است، همان‌طور که برایش جایز است که به علمش حکم نماید. و اما غیر قاضی درصورتی‌که ادعای او را صحیح بداند، این کار، برایش جایز است. و اگر می‌داند که ادعایش صحیح نیست، برایش جایز نمی‌باشد و در صورت جهل به آن احوط (وجوبی) ترک آن است.» [۸]
موسوعة الامام الخمینی، ج۲۳، تحریرالوسیلة، ج۲، ص۴۳۸، کتاب القضاء، القول فی وظائف القاضی، الثانی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۹۹ ه ش.
۲ - حق قضاوت عادلانهمراعات عدل و داد در قضا، حق تمامى انسانها: «... وَ إِذا حَكَمْتُمْ بَيْنَ النَّاسِ أَنْ تَحْكُمُوا بِالْعَدْلِ ...؛... و هنگامى كه ميان مردم داورى مى‌كنيد، به عدالت داورى كنيد....» ۳ - موعظه به قضاوت عادلانهقضاى عادلانه، از مواعظ نيكوى الهى به مردم: «إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ ... إِذا حَكَمْتُمْ بَيْنَ النَّاسِ أَنْ تَحْكُمُوا بِالْعَدْلِ إِنَّ اللَّهَ نِعِمَّا يَعِظُكُمْ بِهِ ...؛خداوند به شما فرمان مى‌دهد كه ... و هنگامى كه ميان مردم داورى مى‌كنيد، به عدالت داورى كنيد. خداوند، اندرزهاى خوبى به شما مى‌دهد....» ۴ - زمینه قضاوت عادلانهتوجّه به سميع و بصير بودن خداوند، زمينه قضاى عادلانه: «إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَماناتِ إِلى أَهْلِها وَ إِذا حَكَمْتُمْ بَيْنَ النَّاسِ أَنْ تَحْكُمُوا بِالْعَدْلِ ... إِنَّ اللَّهَ كانَ سَمِيعاً بَصِيراً؛خداوند به شما فرمان مى‌دهد كه امانتها را به صاحبانش بدهيد؛ و هنگامى كه ميان مردم داورى مى‌كنيد، به عدالت داورى كنيد. ... خداوند، شنوا و بيناست.» ۵ - مأموریت قضاوت عادلانهقضاوت بر اساس عدالت، مأموريت پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله در داورى: «... وَ إِنْ حَكَمْتَ فَاحْكُمْ بَيْنَهُمْ بِالْقِسْطِ ...؛... و اگر داورى كنى، با عدالت در ميان آنها داورى كن....» ۶ - اساس قضاوت در اسلامعدالت و عدم حمايت از خائنان، اساس و مبناى قضا در اسلام: «إِنَّا أَنْزَلْنا إِلَيْكَ الْكِتابَ بِالْحَقِّ لِتَحْكُمَ بَيْنَ النَّاسِ بِما أَراكَ اللَّهُ وَ لا تَكُنْ لِلْخائِنِينَ خَصِيماً؛ما اين كتاب را بحق بر تو نازل كرديم؛ تا به آنچه خداوند به تو آموخته، در ميان مردم قضاوت كنى؛ و از كسانى مباش كه از خائنان حمايت نمايى.» ۷ - قضاوت عادلانه بین بستگانلزوم رعايت عدالت در قضاوت، حتى در مورد والدین، خويشان و موارد مربوط به خود: «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُونُوا قَوَّامِينَ بِالْقِسْطِ شُهَداءَ لِلَّهِ وَ لَوْ عَلى أَنْفُسِكُمْ أَوِ الْوالِدَيْنِ وَ الْأَقْرَبِينَ إِنْ يَكُنْ غَنِيًّا أَوْ فَقِيراً فَاللَّهُ أَوْلى بِهِما فَلا تَتَّبِعُوا الْهَوى أَنْ تَعْدِلُوا ...؛اى كسانى كه ایمان آورده‌ايد! همواره و هميشه قيام به عدالت كنيد. براى خدا گواهی دهيد، اگر چه به زيان شما، يا پدر و مادر و نزديكانتان بوده باشد! چرا كه اگر او (كسى كه گواهى شما به زيان اوست) غنى يا فقير باشد، خداوند سزاوارتر است كه از آنان حمايت كند. بنابراين، از هوا و هوس پيروى نكنيد؛ كه منحرف خواهيد شد....» ۸ - معیار قضاوت عادلانهحق، معيار عدالت‌پیشگان، در قضاوت: «وَ مِمَّنْ خَلَقْنا أُمَّةٌ يَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَ بِهِ يَعْدِلُونَ؛و از آنها كه آفريديم، گروهى به سوى حق هدایت مى‌كنند، و با آن اجراى عدالت مى‌نمايند.» ۹ - قضاوت عادلانه بین یهودیانلزوم رعايت قسط، در قضاوت و حكم بين یهودیان: «يا أَيُّهَا الرَّسُولُ لا يَحْزُنْكَ الَّذِينَ يُسارِعُونَ فِي الْكُفْرِ ... وَ مِنَ الَّذِينَ هادُوا سَمَّاعُونَ لِلْكَذِبِ ... • سَمَّاعُونَ لِلْكَذِبِ أَكَّالُونَ لِلسُّحْتِ فَإِنْ جاؤُكَ فَاحْكُمْ بَيْنَهُمْ ... وَ إِنْ حَكَمْتَ فَاحْكُمْ بَيْنَهُمْ بِالْقِسْطِ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ؛اى پيامبر! كسانى كه در مسير کفر شتاب مى‌كنند ... و نيز گروهى از يهود كه با دقت به سخنان تو گوش مى دهند، تا دستاويزى براى تکذیب تو بيابند؛ ... آنها با دقت به سخنان تو گوش مى‌دهند تا دستاويزى پيدا كنند و آن را تكذيب نمايند؛ و بسيار مال حرام مى‌خورند؛ ولى اگر نزد تو آمدند، در ميان آنان داورى كن، ... و اگر داورى كنى، با عدالت در ميان آنها داورى كن، كه خدا عدالت‌پيشگان را دوست دارد.» ۱۰ - پانویس۱۱ - منبع• مرکز فرهنگ و معارف قرآن، فرهنگ قرآن، ج۲۳، ص۳۵۱، برگرفته از مقاله «عدالت در قضاوت» • ساعدی، محمد، (مدرس حوزه و پژوهشگر) ، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی |